خلاصه کتاب همگرایی ملت ها و واگرایی دولت های مسلمان در پرتو انقلاب اسلامی ( نویسنده محمد حقی )

کتاب «همگرایی ملت ها و واگرایی دولت های مسلمان در پرتو انقلاب اسلامی» اثر محمد حقی، به تحلیل پدیده پیچیده و چندوجهی تأثیر انقلاب اسلامی ایران بر جهان اسلام می پردازد. این اثر با تمرکز بر دو مفهوم کلیدی همگرایی ملت ها و واگرایی دولت ها، در صدد تبیین چگونگی تقویت همبستگی و وحدت میان توده های مسلمان از یک سو، و تشدید اختلافات و تفرق میان دولت های اسلامی از سوی دیگر، در پی ظهور انقلاب اسلامی است. این بررسی عمیق و تحلیلی، خواننده را با ابعاد گوناگون این دوگانگی آشنا ساخته و زمینه درک فرصت ها و محدودیت های پیش روی وحدت جهان اسلام را فراهم می آورد.

کتاب «همگرایی ملت ها و واگرایی دولت های مسلمان در پرتو انقلاب اسلامی»، نوشته محمد حقی، اثری است که جایگاه ویژه ای در ادبیات علوم سیاسی و مطالعات جهان اسلام دارد. این کتاب به تحلیل دقیق و ژرف دو پدیده همزمان اما متناقض می پردازد: همگرایی روزافزون میان ملت های مسلمان و در مقابل، واگرایی و تفرقه میان دولت های اسلامی، آن هم در پرتو و تحت تأثیر انقلاب اسلامی ایران. حقی با رویکردی تحلیلی، به ریشه یابی این دوگانگی و بررسی پیامدها و دلایل آن می پردازد و تصویری جامع از پیچیدگی های روابط درون اسلامی پس از انقلاب ارائه می دهد. این خلاصه جامع، برای دانشجویان، پژوهشگران و تمامی علاقه مندان به فهم عمیق تر نقش انقلاب اسلامی در معادلات منطقه ای و بین المللی، منبعی ارزشمند خواهد بود.

چارچوب نظری و مفاهیم بنیادین همگرایی در کتاب

درک پدیده های همگرایی و واگرایی در جهان اسلام، مستلزم شناخت چارچوب های نظری و مفاهیم بنیادینی است که نویسنده در این کتاب به آن ها تکیه کرده است. همگرایی، به معنای فرایندی است که طی آن واحدهای سیاسی مستقل (مانند دولت ها یا ملت ها) به تدریج تمایل به همکاری، هماهنگی یا حتی ادغام در ساختارهای بزرگ تر و یکپارچه تر پیدا می کنند. این مفهوم در روابط بین الملل، به ویژه در مطالعات منطقه ای، برای تحلیل شکل گیری ائتلاف ها، اتحادیه ها و سازمان های فراملی اهمیت بسزایی دارد.

مروری بر نظریه های همگرایی

محمد حقی برای تبیین پدیده همگرایی، به سراغ مهم ترین نظریه های موجود در این حوزه رفته و آن ها را مبنای تحلیل خود قرار می دهد:

• نظریه فدرالیست ها: این نظریه بر این باور است که همگرایی نهایی، به تشکیل یک دولت فدرال یا یکپارچه بزرگ تر منجر می شود. فدرالیست ها بر اهمیت وجود یک قانون اساسی مشترک، نهادهای مرکزی و یک هویت سیاسی واحد تأکید دارند که بتواند اراده های گوناگون را تحت یک چتر واحد جمع آوری کند. هدف نهایی آن ها، ایجاد صلح و ثبات از طریق حذف مرزهای سیاسی و تشکیل یک هویت فراملی است.
• نظریه کارکردگرایی: این رویکرد، همگرایی را نتیجه نیازهای مشترک و تعاملات فنی و غیرسیاسی می داند. بر اساس این نظریه، همکاری در حوزه های تخصصی و فنی (مانند اقتصاد، بهداشت، محیط زیست) به تدریج باعث ایجاد شبکه های همکاری و وابستگی متقابل می شود که در نهایت به همگرایی سیاسی نیز منجر خواهد شد. کارکردگرایان معتقدند که همکاری های فنی کمتر حساسیت برانگیزند و می توانند به صورت تدریجی اعتماد و زمینه های همکاری های وسیع تر را فراهم آورند.
• نظریه نوکارکردگرایی (جوزف نای): این نظریه، نسخه تکامل یافته کارکردگرایی است که با در نظر گرفتن عوامل سیاسی و نقش نخبگان، فرایند همگرایی را پیچیده تر و واقع بینانه تر توضیح می دهد. نوکارکردگرایی معتقد است که همگرایی نه تنها از طریق نیازهای فنی، بلکه از طریق فشار نخبگان، انتقال وفاداری ها به نهادهای فراملی و اثر سرریز (Spillover Effect) حاصل می شود؛ به این معنا که موفقیت در یک حوزه همکاری، تمایل به گسترش همکاری به حوزه های دیگر را افزایش می دهد. جوزف نای در این راستا، فرضیه های پیشرفته تری را مطرح می کند که پویایی های سیاسی و نقش عاملان دولتی و غیردولتی را در فرایند همگرایی برجسته می سازد.

محمد حقی با بهره گیری از این نظریات، به تحلیل چگونگی تأثیر انقلاب اسلامی بر پدیده همگرایی در جهان اسلام می پردازد. او نشان می دهد که انقلاب اسلامی، با وجود ماهیت ایدئولوژیک و سیاسی خود، چگونه توانسته است از مکانیسم های همگرایی (مانند ایجاد هویت مشترک، تحریک نیازهای سیاسی-اجتماعی، و تشویق همکاری های منطقه ای) برای تقویت همبستگی میان ملت ها استفاده کند. دستاوردهای نظری نویسنده از این مبانی، در تبیین این نکته نهفته است که انقلاب اسلامی، با ایجاد یک پارادایم جدید در روابط بین الملل اسلامی، توانسته است ضمن عبور از برخی محدودیت های نظریه های کلاسیک همگرایی، بُعد مردمی و هویت محور آن را بیش از پیش نمایان سازد.

انقلاب اسلامی و فرصت های همگرایی در جهان اسلام

انقلاب اسلامی ایران، نه تنها یک رویداد داخلی در جغرافیای ایران بود، بلکه به سرعت به یک کاتالیزور قدرتمند برای تحولات منطقه ای و حتی جهانی، به ویژه در جهان اسلام، تبدیل شد. این انقلاب با الهامات ایدئولوژیک و عملکردهای عملی خود، فرصت های بی شماری برای همگرایی و وحدت میان ملت های مسلمان فراهم آورد که محمد حقی به تفصیل به آن ها می پردازد.

نقش انقلاب اسلامی به عنوان کاتالیزور همگرایی

انقلاب اسلامی با شعارها و آموزه هایی چون استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی و مبارزه با استکبار، روحیه جدیدی را در کالبد امت اسلامی دمید. این انقلاب، بر خلاف بسیاری از جنبش های پیشین، بر پایه بازگشت به خویشتن اسلامی و نفی سلطه خارجی بنا شد که همین امر، زمینه ساز بیداری اسلامی و حرکت های خودجوش مردمی در سراسر جهان اسلام گردید. این بیداری، منجر به احساس هویت مشترک و نیاز به اتحاد در برابر چالش های مشترک شد.

جاذبه های ایدئولوژیک و هویت بخش

حمایت از ملل محروم و مستضعف

یکی از اصلی ترین جاذبه های انقلاب اسلامی، موضع صریح و قاطع آن در حمایت از ملل محروم و مستضعف جهان بود. این حمایت نه تنها در کلام، بلکه در عمل و از طریق پشتیبانی معنوی و سیاسی از جنبش های رهایی بخش و مقاومت در مناطق مختلف، به ویژه در فلسطین و لبنان، تجلی یافت. این رویکرد، حس همبستگی عمیقی را میان ملت های مسلمان ایجاد کرد و انقلاب را به عنوان یک الگوی الهام بخش برای مبارزه علیه ظلم و ستم معرفی نمود.

حمایت از جنبش های اسلامی و رهایی بخش

انقلاب اسلامی به منبع الهام و پشتیبانی برای بسیاری از جنبش های اسلامی و رهایی بخش در سراسر منطقه تبدیل شد. گروه هایی مانند حزب الله لبنان، حماس در فلسطین و گروه های مقاومت در عراق، متأثر از گفتمان انقلاب اسلامی، هویت و استراتژی خود را بازتعریف کردند. این حمایت ها، علیرغم واکنش های منفی برخی دولت ها، پیوند محکمی میان ملت ها و جنبش ها ایجاد کرد و به تقویت محور مقاومت در منطقه کمک شایانی نمود.

وحدت گرایی انقلاب اسلامی

وحدت اسلامی، سنگ بنای اندیشه و عمل انقلاب اسلامی بود. امام خمینی (ره) همواره بر ایده «امت واحده اسلامی» تأکید داشتند و آن را راهکار اصلی مقابله با تفرقه افکنی دشمنان می دانستند. این وحدت گرایی در ابعاد مختلفی نمود یافت:

1. قرائت نوین از حج: انقلاب اسلامی به حج نه تنها به عنوان یک مناسک فردی، بلکه به عنوان یک کنگره عظیم سیاسی-عبادی نگریست که فرصتی برای تجمع مسلمانان و همفکری در مورد مسائل جهان اسلام فراهم می آورد. این قرائت، بر بُعد اجتماعی و وحدت آفرین حج تأکید داشت.
2. تأکید بر امت واحده اسلامی: گفتمان انقلاب، فراتر از مرزهای ملی و اختلافات مذهبی (شیعه و سنی)، بر وحدت و همبستگی تمام مسلمانان به عنوان یک امت واحد تأکید داشت.
3. طرح ایده دولت بزرگ اسلامی: این ایده، به معنای آرمان تشکیل یک نظام سیاسی یکپارچه و قدرتمند اسلامی بود که بتواند در برابر قدرت های جهانی ایستادگی کند و حقوق مسلمانان را احیا نماید.

هویت بخشی انقلاب اسلامی

انقلاب اسلامی توانست هویت فراموش شده اسلامی را احیا کند و آن را از حاشیه به متن بیاورد:

• احیای تفکر اسلامی و بیداری اسلامی: انقلاب اسلامی با طرح قرائتی نوین از اسلام، تفکر اسلامی را از قالب های سنتی و منزوی خارج کرده و آن را به یک نیروی پویا و تحول آفرین در عرصه اجتماعی و سیاسی تبدیل نمود. این احیا، به بیداری گسترده مسلمانان در سراسر جهان منجر شد و آنان را به بازگشت به خویشتن و ارزش های اصیل اسلامی فرا خواند.
• احیای هویت اسلامی و طرح اسلام سیاسی: انقلاب اسلامی هویت اسلامی را از یک مفهوم صرفاً فرهنگی یا فردی فراتر برد و آن را به یک هویت سیاسی قدرتمند تبدیل کرد. مفهوم اسلام سیاسی، که به معنای نقش آفرینی اسلام در عرصه حکومتداری و اداره جامعه است، با ظهور انقلاب اسلامی برجسته شد. این امر، مسلمانان را قادر ساخت تا از هویت اسلامی خود به عنوان مبنایی برای مبارزات سیاسی و اجتماعی علیه ظلم و استعمار استفاده کنند.

گسترش و تسری (صدور انقلاب)

تبیین مفهوم صدور انقلاب از دیدگاه امام خمینی (ره)

مفهوم صدور انقلاب از دیدگاه امام خمینی (ره) به معنای تسلط نظامی یا فتوحات سرزمینی نبود، بلکه به معنای صدور پیام انقلاب، یعنی ارزش ها، آرمان ها، و روحیه های آن به ملت های دیگر بود. این صدور از طریق الهام بخشی، ارائه الگو، و تأثیرگذاری فرهنگی و فکری صورت می گرفت. امام خمینی معتقد بودند که انقلاب اسلامی انقلابی برای همه بشریت است و پیام آن می تواند الهام بخش آزادی خواهان در سراسر جهان باشد.

«صدور انقلاب ما، صدور ارزش ها، بیداری و ایستادگی در برابر ظلم است، نه تسلط بر سرزمین های دیگر. انقلاب اسلامی پیامی جهانی برای ملت های مستضعف دارد.»

تأثیر انقلاب بر گسترش نهضت های دینی در جهان اسلام

انقلاب اسلامی تأثیر چشمگیری بر شکل گیری و تداوم نهضت های دینی و مذهبی در جهان، به ویژه در خاورمیانه، عراق، عربستان، مصر، و لبنان داشت. این تأثیرات شامل تغذیه فکری و ایدئولوژیکی نهضت ها، ایجاد روحیه ظلم ستیزی و نفی سلطه طلبی در آن ها، و انتقال روش های مبارزاتی نوین بود. بسیاری از این جنبش ها، با الگوبرداری از مقاومت مردم ایران و تاکتیک های مبارزاتی انقلاب، مبارزات خود را سازماندهی کردند.

جامعه پذیری نخبگان و تبادل افکار و اندیشه

یکی دیگر از فرصت های همگرایی، ایجاد زمینه هایی برای جامعه پذیری نخبگان و تبادل افکار میان علمای جهان اسلام بود. نهادهایی چون مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی و مرکز جهانی علوم اسلامی با هدف تربیت نیروهای متخصص اسلامی و نزدیک سازی دیدگاه های فکری و سیاسی نخبگان جهان اسلام تأسیس شدند. برگزاری کنفرانس های بین المللی وحدت اسلامی نیز فرصت هایی برای گفتگو، تبادل نظر، و رسیدن به درک مشترک از چالش ها و راهکارهای جهان اسلام فراهم آورد که به تقویت پایه های همگرایی میان علمای مذاهب مختلف کمک شایانی کرد.

به طور کلی، انقلاب اسلامی با ارائه یک الگوی موفق از مبارزه مردمی علیه استبداد و استعمار، و با تأکید بر هویت و وحدت اسلامی، توانست موج عظیمی از بیداری و همگرایی را در میان ملت های مسلمان ایجاد کند. این فرصت ها، بیش از آنکه متوجه دولت ها باشد، بر سطح مردمی و هویت جمعی امت اسلامی تأثیر گذاشت.

انقلاب اسلامی و محدودیت های همگرایی کشورهای اسلامی

با وجود فرصت های فراوان برای همگرایی ملت ها که انقلاب اسلامی به ارمغان آورد، این انقلاب در مسیر ایجاد همگرایی میان دولت های اسلامی با محدودیت ها و چالش های جدی نیز مواجه شد. این بخش از کتاب محمد حقی، به بررسی موانع و عواملی می پردازد که مانع از تحقق یک وحدت دولت محور در جهان اسلام شده یا حتی به واگرایی بیشتر دامن زده اند.

محدودیت های ساختاری و سیاسی

حاکمیت سیستم دولت-ملت

یکی از مهم ترین موانع، ساختار موجود نظام بین الملل و حاکمیت سیستم دولت-ملت است. این سیستم که پس از معاهده وستفالیا در اروپا شکل گرفت و به جهان تسری یافت، بر مفهوم حاکمیت ملی و استقلال کشورها تأکید دارد. این امر با ایده فراملی «امت واحده» که انقلاب اسلامی بر آن اصرار می ورزید، در تضاد قرار می گیرد. دولت های اسلامی، هر یک دارای منافع ملی، مرزهای جغرافیایی، و سازوکارهای حکومتی خاص خود هستند که غالباً بر منافع مشترک اسلامی اولویت می یابند و مانع از تشکیل یک جبهه واحد یا همگرایی عمیق سیاسی می شوند.

ترس از تغییر رژیم های سیاسی وابسته

بسیاری از رژیم های سیاسی در کشورهای اسلامی، به لحاظ ایدئولوژیکی یا ساختاری، با نظام های غربی و به ویژه آمریکا، ارتباط و وابستگی عمیقی دارند. این دولت ها، از نفوذ گفتمان انقلاب اسلامی و پیام های آن (مانند استقلال خواهی و مبارزه با استکبار) که می تواند منجر به بیداری مردمی و تغییر رژیم هایشان شود، به شدت هراس داشتند. این ترس، آن ها را به سمت اتخاذ مواضع ضدایرانی و همکاری با قدرت های خارجی برای مقابله با نفوذ انقلاب اسلامی سوق داد و از هرگونه همگرایی واقعی جلوگیری کرد.

تأکید انقلاب بر نقش مردم

انقلاب اسلامی بر اصالت و نقش مردم در تعیین سرنوشت خود و حق حاکمیت مردم بر مقدرات خویش تأکید ویژه ای داشت. این آموزه، برای بسیاری از دولت های غیرمردمی و اقتدارگرای منطقه که فاقد مشروعیت مردمی بودند، چالشی اساسی ایجاد کرد. آن ها تأکید انقلاب بر مردم سالاری دینی را تهدیدی برای بقای خود می دیدند و در نتیجه، به جای همراهی، به مقابله با آن پرداختند.

تفاهم نداشتن ارزش های فکری و سیاسی نخبگان

علاوه بر موانع ساختاری، اختلافات فکری و سیاسی میان نخبگان کشورهای اسلامی نیز نقش مهمی در عدم همگرایی ایفا کرد:

• چالش تقابل شیعه و سنی: علیرغم تأکید انقلاب اسلامی بر وحدت مذاهب، برخی نخبگان و جریان ها، به ویژه در کشورهای عربی، تلاش کردند انقلاب را به عنوان یک انقلاب صرفاً شیعی معرفی کرده و از این طریق شکاف میان شیعه و سنی را تعمیق بخشند. این تقابل، یکی از مهم ترین چالش ها در مسیر تقریب مذاهب و همگرایی اسلامی بوده است.
• تضاد کشورهای مسلمان عرب با غیرعرب: مسئله ناسیونالیسم عربی و هویت های قومی نیز در تضاد با ایده امت واحده اسلامی قرار گرفت. برخی کشورهای عربی، به دلیل منافع ملی خود یا با تحریک قدرت های خارجی، از ناسیونالیسم عربی به عنوان ابزاری برای مقابله با نفوذ منطقه ای ایران (که غیرعرب محسوب می شود) استفاده کردند.
• سایر چالش های تقریب: حقی به مجموعه ای از عوامل دیگر نیز اشاره می کند که موانع تقریب و همگرایی بوده اند، از جمله: نگرش غلط به امر اختلاف در اندیشه ها، فراموشی مدارا و تساهل دینی، بدگویی و ناسزا گفتن به مقدسات یکدیگر، سکون جوامع اسلامی و رهاشدگی مسلمانان از مسئولیت پذیری، ناسیونالیسم افراطی، انحطاط فکری و فرهنگی، تعصب گرایی کور مذهبی، غیرمردمی بودن دولت های اسلامی که نتوانسته اند نماینده واقعی ملت های خود باشند، غفلت از اولویت های واقعی جهان اسلام، و مهم تر از همه، تفرقه افکنی سازمان یافته استعمار در کشورهای اسلامی.

نقش بازیگران خارجی

بازیگران خارجی و قدرت های بزرگ، نقش تعیین کننده ای در تشدید واگرایی میان دولت های اسلامی ایفا کردند:

1. انقلاب اسلامی و ضرورت تحول در نظام بین الملل: انقلاب اسلامی از ابتدا، نظام بین الملل موجود را ناعادلانه و مبتنی بر سلطه قدرت های بزرگ می دانست و بر ضرورت تحول در آن تأکید می کرد. این دیدگاه، به طور طبیعی با منافع قدرت های حاکم در تضاد بود.
2. استراتژی های مقابله جویانه قدرت های بزرگ (امریکا، شوروی سابق و غرب) با انقلاب اسلامی: قدرت های بزرگ، به ویژه آمریکا، شوروی (سابق) و کشورهای غربی، انقلاب اسلامی را تهدیدی برای منافع خود در منطقه و جهان می دیدند. آن ها با اتخاذ استراتژی های مقابله جویانه شامل تحریم های اقتصادی، حمایت از رژیم های مخالف، تحریک اختلافات منطقه ای و تفرقه افکنی مذهبی، تلاش کردند نفوذ انقلاب را مهار کرده و از هرگونه همگرایی در جهان اسلام جلوگیری کنند.

«سیاست های مداخله گرایانه قدرت های بزرگ و بهره برداری آنان از شکاف های موجود در جهان اسلام، یکی از اصلی ترین عوامل واگرایی دولت ها و خنثی سازی هرگونه حرکت به سوی وحدت بوده است.»

3. انقلاب اسلامی ایران و نظم نوین منطقه ای: ظهور انقلاب اسلامی، نظم منطقه ای پیشین را به چالش کشید و موجب شکل گیری آرایش های جدیدی از ائتلاف ها و محورها شد. بسیاری از کشورهای منطقه با احساس تهدید از سوی انقلاب، به سمت قدرت های خارجی گرایش پیدا کرده و یا ائتلاف های جدیدی را علیه ایران شکل دادند.
4. انقلاب اسلامی و تشکیل شورای همکاری خلیج فارس: یکی از مصادیق بارز واکنش به انقلاب اسلامی، تشکیل شورای همکاری خلیج فارس بود. این شورا که عمدتاً با هدف مقابله با نفوذ ایران و حفظ امنیت رژیم های سلطنتی منطقه شکل گرفت، نمونه ای از تشدید واگرایی و تشکیل ائتلاف های متقابل در پاسخ به انقلاب اسلامی بود.

بنابراین، در حالی که انقلاب اسلامی توانست بیداری و همگرایی بی سابقه ای را میان ملت های مسلمان ایجاد کند، اما در سطح دولت ها، با موانع ساختاری، اختلافات فکری-سیاسی، و مداخلات هدفمند قدرت های خارجی مواجه شد که به جای همگرایی، به واگرایی و تشدید تفرقه میان آن ها انجامید. این دوگانگی، محور اصلی تحلیل محمد حقی در این کتاب است.

جمع بندی و نتیجه گیری نهایی کتاب

کتاب «همگرایی ملت ها و واگرایی دولت های مسلمان در پرتو انقلاب اسلامی» اثر محمد حقی، یک بررسی جامع و دقیق از تأثیرات انقلاب اسلامی بر ساختار و پویایی جهان اسلام ارائه می دهد. تحلیل های حقی نشان می دهد که انقلاب اسلامی، پدیده ای با دو رویه همزمان و در ظاهر متناقض را به وجود آورده است: از یک سو، تقویت همگرایی و وحدت میان ملت های مسلمان و از سوی دیگر، تشدید واگرایی و تفرقه میان دولت های اسلامی.

نتیجه گیری اصلی نویسنده بر این تمایز کلیدی استوار است: انقلاب اسلامی توانست با الهامات ایدئولوژیک، حمایت از مستضعفین، و تأکید بر هویت و وحدت اسلامی، به «همگرایی ملت ها» دامن بزند. این همگرایی در سطوح مردمی، جنبش های رهایی بخش، و گفتمان های وحدت گرا تجلی یافت و توانست پیوندهای عمیقی را میان توده های مسلمان و نخبگان فکری مستقل ایجاد کند. تأسیس نهادهایی مانند مجمع جهانی تقریب مذاهب و مرکز جهانی علوم اسلامی و برگزاری کنفرانس های وحدت، نمونه هایی از تلاش های انقلاب برای تقویت این همبستگی مردمی و نخبگانی بودند.

با این حال، در سطح دولت ها، انقلاب اسلامی به جای همگرایی، به «واگرایی» منجر شد. این واگرایی به دلایل متعددی رخ داد و پابرجا ماند یا حتی تشدید گردید. عواملی چون: حاکمیت سیستم دولت-ملت و تضاد آن با ایده امت واحده، ترس رژیم های سیاسی وابسته از نفوذ مردمی انقلاب، و تفاوت در ارزش ها و منافع نخبگان حکومتی، همگی به این واگرایی دامن زدند. علاوه بر این، نقش بازیگران خارجی و قدرت های بزرگ، به ویژه ایالات متحده و غرب، در مقابله با انقلاب اسلامی و حمایت از دولت های متحد خود در منطقه، عامل مهمی در ایجاد و تشدید شکاف ها و ائتلاف های متقابل بود که از هرگونه همگرایی دولت محور جلوگیری کرد.

پیام اصلی کتاب حقی این است که آینده همگرایی در جهان اسلام، با چالش های پیچیده ای روبرو است که ریشه در تضاد منافع ملی دولت ها، اختلافات مذهبی و قومی، و مداخلات خارجی دارد. در عین حال، پتانسیل همبستگی و بیداری در میان ملت ها، همچنان یک نیروی محرکه قدرتمند برای وحدت درازمدت باقی می ماند. این اثر به طور ضمنی اشاره می کند که هرگونه تلاش برای وحدت جهان اسلام، باید این دوگانگی را به رسمیت شناخته و راهبردهایی برای عبور از موانع دولت محور و تقویت پیوندهای مردمی بیابد.

می توان گفت که این کتاب، تصویری واقع بینانه از پویایی های جهان اسلام پس از انقلاب اسلامی ارائه می دهد و به خواننده کمک می کند تا نه تنها فرصت ها و محدودیت ها را بشناسد، بلکه از پیچیدگی های ژئوپلیتیکی و ایدئولوژیکی منطقه نیز درک عمیق تری پیدا کند. مطالعه کامل کتاب برای آن دسته از پژوهشگران و دانشجویانی که به دنبال تحلیل های عمیق تر از تأثیرات انقلاب اسلامی و روابط بین الملل در جهان اسلام هستند، قویاً توصیه می شود، زیرا این خلاصه تنها بخش کوچکی از غنای علمی و تحلیلی اثر محمد حقی را به تصویر می کشد.