ارش دردیه به چه معناست

ارش به معنای دیه غیر مقدر است؛ یعنی مبلغ جبران خسارت بدنی که در شرع و قانون برای آن مقدار مشخصی تعیین نشده و تعیین آن بر عهده قاضی، با جلب نظر کارشناس پزشکی قانونی، خواهد بود. این مفهوم حقوقی از ارکان مهم جبران خسارات وارده بر تمامیت جسمانی افراد است که در مواردی که دیه از پیش تعیین شده وجود ندارد، به یاری آسیب دیدگان می آید.

در نظام حقوقی ایران، حمایت از حقوق افراد و جبران خسارات وارده بر جان و مال اشخاص، از اصول بنیادین به شمار می رود. یکی از مهم ترین مصادیق این حمایت، موضوع دیه است که به عنوان جبران مالی جنایات وارده بر تمامیت جسمانی افراد مطرح می شود. اما گاهی اوقات، آسیب های وارده به قدری خاص یا پیچیده هستند که در جدول دیات شرعی و قانونی برای آن ها مبلغ مشخصی تعیین نشده است. در چنین شرایطی، مفهوم «ارش» به عنوان مکملی برای دیه مقدر، وارد میدان می شود تا هیچ آسیبی بدون جبران نماند. این نوشتار با هدف تبیین جامع و دقیق «ارش» در دیه، به بررسی ابعاد مختلف آن، از تعریف و مبانی قانونی گرفته تا نحوه محاسبه و تفاوت های آن با دیه مقدر، خواهد پرداخت.

ارش چیست؟ تعریف و مبنای حقوقی

برای درک عمیق مفهوم ارش، ابتدا باید به تعریف حقوقی و مبنای قانونی آن در نظام حقوقی ایران بپردازیم. ارش در لغت به معنای «تاوان» یا «دیه» است، اما در اصطلاح حقوقی و فقهی، معنایی خاص تر و محدودتر پیدا می کند.

تعریف جامع ارش: دیه غیر مقدر

ارش، به زبان ساده، همان «دیه غیر مقدر» است. این بدان معناست که در مواردی که برای یک آسیب یا جنایت خاص بر عضو یا منفعت انسان، مقدار دیه ای از پیش در شرع مقدس اسلام و به تبع آن در قانون تعیین نشده است، دادگاه مسئول تعیین مبلغ جبرانی خواهد بود. ریشه لغوی ارش و جمع آن اروش است و در اصطلاح فقهی از آن با عنوان «حکومت» نیز یاد می شود. این اصطلاح اشاره به حکمی دارد که قاضی (حاکم شرع) در غیاب نص قانونی، با تکیه بر اصول فقهی و نظر کارشناسی، صادر می کند. تمایز اولیه ارش با دیه مقدر در همین نکته است: دیه مقدر مبلغی ثابت و از پیش تعیین شده دارد، در حالی که ارش چنین نیست.

به عنوان مثال، در قانون برای از بین رفتن کامل یک دست، دیه مشخصی تعیین شده است (دیه مقدر). اما اگر تاندون دست آسیب ببیند و این آسیب منجر به نقص عملکردی شود که در هیچ جای قانون دیه مشخصی برای آن نیامده است، جبران خسارت از طریق تعیین ارش صورت می گیرد. بنابراین، ارش ابزاری منعطف برای پوشش دادن خلاءهای دیه مقدر در موارد خاص است.

مبنای قانونی ارش در قانون مجازات اسلامی

مبنای قانونی ارش در حقوق ایران، به وضوح در قانون مجازات اسلامی، مصوب سال 1392، تبیین شده است. دو ماده کلیدی در این زمینه وجود دارد که چارچوب اصلی ارش را مشخص می کنند:

1. ماده 449 قانون مجازات اسلامی: این ماده به صراحت ارش را تعریف می کند:
   

   «ارش، دیه غیر مقدر است که میزان آن در شرع تعیین نشده است و دادگاه با لحاظ نوع و کیفیت جنایت و تأثیر آن بر سلامت مجنی علیه و میزان خسارت وارده با در نظر گرفتن دیه مقدر و با جلب نظر کارشناس میزان آن را تعیین می کند. مقررات دیه مقدر در مورد ارش نیز جریان دارد مگر اینکه در این قانون ترتیب دیگری مقرر شود.»

   این ماده نه تنها تعریفی روشن از ارش ارائه می دهد، بلکه عوامل مؤثر در تعیین آن را نیز برشمرده و بر نقش قاضی و کارشناس تأکید می کند.

2. ماده 559 قانون مجازات اسلامی: این ماده به شرایط مطالبه ارش می پردازد:
   

   «هرگاه در اثر جنایت صدمه ای بر عضو یا منافع وارد آید چنانچه برای آن جنایت در شرع دیه مقدر یا نسبت معینی از آن به شرح مندرج در این قانون مقرر شده باشد مقدار مقرر و چنانچه شرعاً مقدار خاصی برای آن تعیین نشده ارش آن قابل مطالبه است.»

   ماده 559 به روشنی بیان می کند که تنها در صورت عدم وجود دیه مقدر برای یک جنایت، ارش قابل مطالبه خواهد بود. این ماده، فلسفه وجودی ارش را که همانا پر کردن شکاف های قانونی در جبران خسارات بدنی است، تأیید می کند.

در واقع، وجود ارش در نظام حقوقی، تضمین کننده این اصل است که هیچ فردی در صورت وارد آمدن آسیب به او، بدون جبران خسارت نخواهد ماند، حتی اگر آن آسیب به طور خاص در متون شرعی و قانونی پیش بینی نشده باشد. این رویکرد، انعطاف پذیری و عدالت را در رسیدگی به پرونده های مربوط به جنایات علیه تمامیت جسمانی فراهم می آورد.

تفاوت های کلیدی ارش و دیه مقدر

با وجود شباهت هایی که ارش و دیه مقدر در هدف نهایی خود (جبران خسارت) دارند، تفاوت های ماهوی و اجرایی مهمی میان این دو وجود دارد که درک آن ها برای هر فردی که درگیر پرونده های حقوقی مربوط به خسارات بدنی است، ضروری است. این تفاوت ها عمدتاً در نحوه تعیین مبلغ، دامنه شمول و برخی احکام خاص آن ها نهفته است.

تفاوت اصلی در تعیین مبلغ

مهم ترین و اساسی ترین تفاوت میان ارش و دیه مقدر، در چگونگی تعیین مبلغ آن ها است:

• دیه مقدر: مبلغی است که از پیش در شرع و قانون (قانون مجازات اسلامی) برای انواع مشخصی از جنایات بر نفس، عضو و منافع تعیین و تصریح شده است. این مبلغ ثابت بوده و قاضی مکلف است دقیقاً همان مقدار را حکم کند. به عنوان مثال، دیه کامل نفس، دیه از بین رفتن یک دست، دیه یک چشم و… مقادیر مشخصی دارند که هر ساله توسط رئیس قوه قضائیه اعلام می شود.
• ارش: در مقابل، مبلغی است که در شرع و قانون برای آن مقدار مشخصی تعیین نشده است. تعیین این مبلغ بر عهده دادگاه است که با جلب نظر کارشناس رسمی پزشکی قانونی و با در نظر گرفتن عواملی چون نوع و کیفیت جنایت، تأثیر آن بر سلامت آسیب دیده، میزان خسارت وارده و با ملاحظه دیه مقدر برای آسیب های مشابه، آن را مشخص می کند. به همین دلیل، ارش دارای انعطاف پذیری بیشتری است و می تواند متناسب با شرایط خاص هر پرونده تعیین شود.

بررسی تفاوت در مبلغ زن و مرد

یکی دیگر از تفاوت های مهم، به میزان پرداخت برای زن و مرد بازمی گردد:

• دیه مقدر: در برخی موارد (به ویژه در جنایات بر نفس و اعضای اصلی)، مبلغ دیه برای زنان نصف مردان است. این حکم فقهی-شرعی در قانون مجازات اسلامی نیز بازتاب یافته است.
• ارش: بر اساس ماده 562 قانون مجازات اسلامی، در تعیین ارش تفاوتی میان زن و مرد وجود ندارد؛ به این معنا که میزان ارش تعیین شده برای یک آسیب مشخص، برای زن و مرد یکسان است. اما در همین ماده یک استثنای مهم ذکر شده است: میزان ارش جنایت وارده بر اعضاء و منافع زن نباید بیش از دیه اعضاء و منافع او باشد، اگرچه مساوی با ارش همان جنایت در مرد باشد. این بدان معناست که اگر برای عضوی از زن ارش تعیین شود، این ارش نباید از دیه مقدر همان عضو (که برای زن نصف دیه مرد است) بیشتر شود. این شرط برای جلوگیری از نابرابری معکوس و رعایت کلیات نظام دیات وضع شده است.

محدوده مبلغ ارش نسبت به دیه مقدر

محدودیت دیگری نیز برای مبلغ ارش وجود دارد که در ماده 548 قانون مجازات اسلامی بیان شده است:

«در اعضاء و منافع، مقدار ارش یک جنایت، بیش از دیه مقدر برای آن عضو یا منفعت نیست و چنانچه به سبب آن جنایت، منفعت یا عضو دیگری از بین رود یا عیبی در آنها ایجاد شود، برای هر آسیب دیه جداگانه ای تعیین می گردد.»

این ماده نشان می دهد که حتی در مواردی که ارش تعیین می شود، مبلغ آن نمی تواند از دیه مقدر شده برای همان عضو یا منفعت تجاوز کند. این قاعده، یک سقف منطقی برای تعیین ارش قائل می شود و از افراط در تعیین مبالغ جلوگیری می کند.

موارد قابل پرداخت (جنایت بر عضو یا منفعت)

ارش در مواردی پرداخت می شود که دیه مقدر وجود نداشته باشد. این موارد معمولاً شامل:

• جنایت بر اعضایی که برای آن ها دیه مقدر تعیین نشده است: مانند آسیب به تاندون ها، رباط ها، غضروف ها، پارگی های عضلانی خاص، شکستگی های پیچیده با عوارض خاص، یا آسیب های مغزی جزئی که منجر به اختلالات عملکردی می شود اما در جدول دیات، میزان مشخصی برای آن نیامده است.
• جنایت بر منافعی که دیه مقدر ندارند: مانند از بین رفتن موقت یا جزئی بویایی، چشایی، صوت (تارهای صوتی)، یا برخی اختلالات حسی که منجر به از بین رفتن کامل منفعت نمی شوند و تنها کاهش عملکرد ایجاد می کنند. در این موارد، تشخیص میزان آسیب و تعیین ارش بر عهده کارشناس پزشکی قانونی و نهایتاً دادگاه است.

این تمایزها نشان می دهد که اگرچه ارش و دیه مقدر هر دو ابزاری برای جبران خسارت هستند، اما هر یک قلمرو و قواعد خاص خود را دارند که درک صحیح آن ها برای تحقق عدالت قضایی ضروری است.

نحوه محاسبه و تعیین مبلغ ارش

همانطور که پیش تر اشاره شد، یکی از تفاوت های کلیدی ارش با دیه مقدر، در نبود فرمول دقیق و از پیش تعیین شده برای محاسبه آن است. این موضوع، فرآیند تعیین ارش را به یک جریان قضایی-کارشناسی تبدیل می کند که در آن نقش قاضی و کارشناس رسمی پزشکی قانونی حیاتی است.

فرمول محاسبه ارش یا اصول تعیین آن

برخلاف دیه مقدر که دارای مقادیر ثابت و جدول بندی شده است، برای ارش هیچ فرمول ریاضی یا جدول مشخصی وجود ندارد که قاضی بتواند مستقیماً با وارد کردن اطلاعات، مبلغ نهایی را استخراج کند. در واقع، تعیین ارش یک فرآیند قضایی-تحلیلی است که مبتنی بر اصول و عواملی خاص انجام می شود:

قاضی در تعیین ارش، طبق ماده 449 قانون مجازات اسلامی، به عوامل زیر توجه می کند:

1. نوع و کیفیت جنایت: ماهیت آسیب وارده (مثلاً شکستگی، پارگی، سوختگی) و چگونگی بروز آن.
2. تأثیر آن بر سلامت مجنی علیه: میزان اختلال عملکردی، محدودیت حرکتی، درد و رنجی که آسیب دیده متحمل شده است.
3. میزان خسارت وارده: شدت آسیب و دائمی یا موقت بودن آن.
4. با در نظر گرفتن دیه مقدر: قاضی و کارشناس، دیه مقدر برای آسیب های مشابه یا نزدیک به آسیب وارده را به عنوان یک معیار و شاخص در نظر می گیرند تا مبلغ ارش از حدود متعارف خارج نشود.
5. جلب نظر کارشناس رسمی: مهم ترین عامل در تعیین ارش، نظر کارشناس رسمی پزشکی قانونی است. کارشناس با معاینه دقیق مجنی علیه و بررسی مدارک پزشکی، گزارشی تخصصی از میزان و نوع آسیب، تأثیر آن بر عملکرد بدن و پیشنهاد میزان ارش (معمولاً به درصدی از دیه کامل یا دیه عضو مشابه) به دادگاه ارائه می دهد.

در این فرآیند، قاضی پس از دریافت نظر کارشناس و بررسی سایر جوانب پرونده، با اعمال اجتهاد قضایی خود، حکم نهایی را در مورد مبلغ ارش صادر می کند. این امر نشان دهنده ماهیت انعطاف پذیر و مبتنی بر عدالت فردی در تعیین ارش است.

عوامل موثر در تعیین ارش توسط قاضی و کارشناس

علاوه بر مواردی که در ماده 449 ق.م.ا ذکر شد، عوامل دیگری نیز می توانند در تعیین ارش نقش داشته باشند، اگرچه این عوامل مستقیماً در فرمول محاسباتی وارد نمی شوند و بیشتر در فرآیند تحلیل کارشناسی و قضایی مؤثرند:

• وضعیت جسمانی پیشین قربانی: آیا فرد قبل از حادثه دارای بیماری یا نقص خاصی بوده است که تأثیر آسیب را تشدید کند؟
• سن مجنی علیه: اگرچه سن مستقیماً در فرمول وارد نمی شود، اما تأثیر یک آسیب بر فرد جوان با آینده کاری طولانی، می تواند متفاوت از فرد سالمند باشد.
• شغل قربانی: آسیب به یک عضو ممکن است برای فردی با شغل خاص (مثلاً یک نوازنده حرفه ای برای دستش) تأثیرات جبران ناپذیرتری نسبت به فردی با شغل دیگر داشته باشد.
• اعضای مشابه: در مواردی که آسیب به عضوی وارد شده که دیه مقدر ندارد، کارشناس می تواند با مقایسه آن با عضو مشابهی که دیه مقدر دارد، به تعیین نسبتی از دیه کامل برسد. مثلاً اگر آسیب به تاندون یک انگشت باشد، ممکن است با در نظر گرفتن دیه کامل همان انگشت، درصدی از آن به عنوان ارش پیشنهاد شود.

مثال های عملی برای درک بهتر نحوه محاسبه

برای روشن تر شدن مفهوم، به چند مثال عملی می پردازیم:

* ارش 1% دیه کامل: فرض کنید در سال 1403، دیه کامل انسان مبلغ 1 میلیارد و 200 میلیون تومان تعیین شده باشد. اگر کارشناس پزشکی قانونی برای آسیبی، ارش را معادل 1% دیه کامل برآورد کند، مبلغ ارش به شرح زیر محاسبه می شود:

1,200,000,000 تومان × 1% = 12,000,000 تومان (دوازده میلیون تومان).
این مبلغ معمولاً برای آسیب های جزئی و خفیف تر پیشنهاد می شود.
* مثال فرضی برای آسیب تاندون دست: فردی در اثر یک حادثه دچار پارگی تاندون های مچ دست می شود. برای این آسیب، دیه مقدر در قانون وجود ندارد. کارشناس پزشکی قانونی پس از بررسی میزان پارگی، شدت عمل جراحی، و محدودیت های حرکتی ایجاد شده (مثلاً 20% محدودیت حرکتی دائمی در مچ دست)، با در نظر گرفتن دیه کامل دست یا دیه مقدر برای سایر آسیب های دست، ممکن است مثلاً 5% دیه کامل را به عنوان ارش پیشنهاد کند. در این صورت، ارش مبلغی معادل 60,000,000 تومان خواهد بود (5% از 1 میلیارد و 200 میلیون تومان).
* مثال برای از بین رفتن حس چشایی: فردی در اثر ضربه به سر، حس چشایی خود را به طور کامل از دست می دهد. برای از بین رفتن این حس، دیه مقدر وجود ندارد. کارشناس پزشکی قانونی پس از بررسی های لازم و تأیید قطعی از بین رفتن حس چشایی، ممکن است با توجه به تأثیر این ناتوانی بر کیفیت زندگی فرد، درصدی (مثلاً 10 تا 15 درصد) از دیه کامل را به عنوان ارش پیشنهاد کند که دادگاه بر اساس آن رأی صادر می کند.

پاسخ به سوال جدول ارش پزشکی قانونی چیست؟

یکی از سوالات رایج در مورد ارش این است که جدول ارش پزشکی قانونی چیست؟ باید تأکید کرد که برخلاف دیه مقدر که دارای جداول مشخص با مبالغ ثابت است، در نظام حقوقی ایران، چیزی به نام جدول ارش پزشکی قانونی به معنای فهرستی از مبالغ ثابت برای هر نوع آسیب غیر مقدر وجود ندارد.

وظیفه کارشناس پزشکی قانونی، ارائه یک نظریه کارشناسی است، نه تکمیل یک جدول ثابت. این نظریه بر اساس معاینات بالینی، نتایج آزمایشات، بررسی مدارک پزشکی و تجربیات علمی و تخصصی کارشناس، در قالب یک گزارش جامع تهیه می شود. کارشناس در این گزارش، نوع و میزان آسیب، درصد نقص عضو (در صورت وجود)، و تأثیر آن بر وضعیت سلامت و عملکرد بدن را تشریح کرده و در نهایت، برآوردی از میزان ارش را (اغلب به صورت درصدی از دیه کامل یا دیه مقدر عضو مشابه) به دادگاه ارائه می دهد. این برآورد، مبنای تصمیم گیری نهایی قاضی خواهد بود.

بنابراین، عبارت جدول ارش پزشکی قانونی یک اصطلاح عامیانه و نادرست است و باید به جای آن از نظریه کارشناسی پزشکی قانونی استفاده کرد.

جنبه های عملی و حقوقی ارش

درک ابعاد نظری و محاسباتی ارش بدون آگاهی از جنبه های عملی و حقوقی آن کامل نیست. فرآیند مطالبه، تعیین، پرداخت و امکان اعتراض به ارش، نیازمند آشنایی با رویه های قضایی و قوانین مربوطه است.

مرجع تعیین ارش

مرجع اصلی برای تعیین ارش، دادگاه صالح است. با توجه به ماهیت کیفری جنایات عمدی و غیرعمدی، معمولاً پرونده های مربوط به مطالبه ارش در دادگاه های کیفری (دادگاه کیفری یک یا دو، بسته به نوع و میزان جرم) مطرح می شود. نقش دادگاه در این زمینه، پس از طرح شکایت توسط مجنی علیه و بررسی مدارک موجود، ارجاع پرونده به پزشکی قانونی برای ارزیابی آسیب است.

نقش پزشکی قانونی در ارزیابی و گزارش دهی: پزشکی قانونی به عنوان بازوی کارشناسی و فنی قوه قضائیه، نقشی محوری در فرآیند تعیین ارش ایفا می کند. کارشناسان این سازمان، با معاینه دقیق فرد آسیب دیده، بررسی سوابق پزشکی، انجام آزمایشات تخصصی (در صورت نیاز) و ارزیابی میزان نقص عضو یا اختلال در منافع، گزارشی جامع و تخصصی تهیه می کنند. این گزارش شامل نوع و شدت آسیب، تأثیر آن بر عملکرد طبیعی بدن و در نهایت، پیشنهاد میزان ارش (معمولاً به صورت درصدی از دیه کامل یا دیه مقدر برای عضو مشابه) به دادگاه است. نظریه کارشناسی پزشکی قانونی، یک «اماره قوی» برای قاضی محسوب می شود، اگرچه رأی نهایی بر عهده قاضی است و قاضی می تواند در صورت لزوم، دستور تکمیل یا ارجاع به هیئت کارشناسی را نیز صادر کند.

مهلت پرداخت ارش

یکی از ابهامات رایج در خصوص ارش، مهلت پرداخت آن است. در قانون مجازات اسلامی، برای پرداخت دیه مقدر، مهلت های مشخصی تعیین شده است:

• در جنایت عمدی: یک سال از تاریخ وقوع جرم.
• در جنایت شبه عمدی: دو سال از تاریخ وقوع جرم.
• در جنایت خطای محض: سه سال از تاریخ وقوع جرم.

اما در مورد ارش، قانون مجازات اسلامی ساکت است و مهلت مشخصی برای پرداخت آن تعیین نکرده است. نظریه مشورتی شماره 983/7 مورخ 13/2/1375 اداره حقوقی قوه قضائیه نیز این موضوع را تأیید کرده و بیان داشته است: «مهلت های معینه برای پرداخت دیه شامل پرداخت ارش نمی شود.»

این بدان معناست که پس از صدور حکم قطعی و لازم الاجرا شدن آن، محکوم علیه موظف است بلافاصله نسبت به پرداخت ارش اقدام کند. عدم تعیین مهلت، به نفع مجنی علیه است و هر زمان که حکم قطعی شود، می تواند برای مطالبه آن اقدام نماید.

نحوه پرداخت ارش

پس از قطعی شدن حکم دادگاه مبنی بر محکومیت به پرداخت ارش، نوبت به مرحله اجرای حکم می رسد. مجنی علیه (محکوم له) می تواند با مراجعه به واحد اجرای احکام دادگستری، تقاضای اجرای حکم را مطرح کند.

نحوه پرداخت ارش تابع مقررات عمومی اجرای احکام است که از جمله مهمترین آن ها، ماده 3 قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی است. طبق این ماده، اگر محکوم علیه از پرداخت ارش خودداری کند، مجنی علیه می تواند تقاضای توقیف اموال وی را مطرح نماید. در صورتی که اموالی از محکوم علیه یافت نشود یا کفایت نکند، امکان تقاضای اعسار از سوی محکوم علیه نیز وجود دارد. محکوم علیه می تواند دادخواست اعسار (ناتوانی مالی) از پرداخت ارش را به دادگاه ارائه دهد. در صورت اثبات اعسار، دادگاه حکم به تقسیط ارش صادر می کند. در غیر این صورت، و چنانچه محکوم علیه ظرف سی روز پس از ابلاغ اجرائیه، دادخواست اعسار ندهد یا اعسار او رد شود، ممکن است بر اساس تقاضای محکوم له، تا زمان پرداخت یا جلب رضایت وی، حبس شود. این ماده، ضمانت اجرای محکمی برای وصول ارش و سایر محکومیت های مالی فراهم می کند.

اعتراض به میزان ارش

همانند سایر احکام قضایی، امکان اعتراض به میزان ارش تعیین شده نیز وجود دارد. طرفین پرونده (هم مجنی علیه و هم محکوم علیه) در صورت عدم رضایت از مبلغ ارش تعیین شده توسط دادگاه، حق دارند در مهلت های قانونی نسبت به آن تجدیدنظرخواهی کنند. در مراحل بالاتر نیز، در شرایط خاص قانونی، امکان فرجام خواهی در دیوان عالی کشور وجود دارد.

اعتراض به نظر کارشناس پزشکی قانونی نیز امکان پذیر است. اگر یکی از طرفین به نظریه کارشناسی اعتراض داشته باشد، می تواند از دادگاه درخواست کند که پرونده به هیئت سه نفره یا پنج نفره کارشناسی ارجاع شود تا نظر تخصصی دیگری ارائه گردد. قاضی با در نظر گرفتن این اعتراضات و نظرات جدید، رأی مقتضی را صادر می کند.

این فرآیندهای حقوقی، شفافیت و امکان دفاع را برای طرفین تضمین کرده و به اطمینان از عدالت در تعیین و پرداخت ارش کمک می کند.

موارد خاص و ابهامات رایج

در کنار مباحث اصلی مربوط به ارش در دیه، برخی موارد خاص و ابهامات رایج نیز وجود دارد که نیاز به تبیین دقیق تر دارند تا از خلط مبحث و سردرگمی جلوگیری شود.

ارش در حوزه معاملات (ارش عیب)

یکی از مواردی که لفظ ارش در آن به کار می رود اما کاملاً با ارش در دیه متفاوت است، ارش عیب در حوزه معاملات است. ارش عیب، مبلغی است که در قراردادهای خرید و فروش (عقد بیع) و سایر معاملات معوض، زمانی که کالای مورد معامله معیوب از آب درآید، خریدار از فروشنده مطالبه می کند.

تمایز با ارش در دیه: تفاوت اساسی این دو در منشأ و ماهیت آن ها است: ارش در دیه به دلیل جنایت بر تمامیت جسمانی و جبران خسارت بدنی پرداخت می شود، در حالی که ارش عیب به دلیل وجود عیب در کالا و جبران نقص مالی یا تفاوت قیمت کالای سالم و معیوب است. در ارش عیب، خریدار مختار است که معامله را فسخ کند (خیار عیب) یا با پذیرش کالا، تفاوت قیمت (ارش عیب) را دریافت نماید. تعیین مبلغ ارش عیب نیز بر اساس ما به التفاوت قیمت کالای سالم و معیوب در بازار صورت می گیرد و قواعد محاسباتی خاص خود را دارد که از مبانی تعیین ارش در دیه کاملاً متمایز است. این توضیح مختصر، برای جلوگیری از هرگونه سردرگمی میان این دو مفهوم ضروری است.

ارش بکارت

ارش بکارت، یکی از مصادیق خاص ارش است که به واسطه ازاله بکارت (از بین بردن پرده بکارت) بدون اذن و رضایت، و خارج از چارچوب شرعی و قانونی (مانند عقد ازدواج یا تمکین مشروع) به دختری که باکره است، تعلق می گیرد. این ارش، جبرانی برای حیثیت و آبروی از دست رفته و همچنین نقص جسمانی وارده است.

توضیحات مختصر: در خصوص ارش بکارت، فقه شیعه و به تبع آن قانون مجازات اسلامی، در شرایط خاصی حکم به پرداخت آن می دهد. مبلغ ارش بکارت نیز مانند سایر موارد ارش، مقدر نیست و دادگاه با جلب نظر کارشناس پزشکی قانونی و در نظر گرفتن شرایط، سن، وضعیت اجتماعی و سایر جوانب، میزان آن را تعیین می کند. باید توجه داشت که این موضوع دارای حساسیت های اجتماعی و حقوقی بالایی است و نحوه رسیدگی به آن مستلزم دقت و ظرافت های خاصی است. همچنین، در صورتی که ازاله بکارت همراه با زنای به عنف (تجاوز) باشد، احکام دیگری نیز علاوه بر ارش، مانند مجازات تجاوز، اعمال خواهد شد.

آیا آسیب های روحی و روانی می توانند مشمول ارش شوند؟

این سوال یکی از چالش برانگیزترین موضوعات در حوزه جبران خسارات است. در حقوق ایران، اصل بر این است که دیه و ارش برای جبران خسارات جسمانی و منافع جسمانی تعیین می شود. اما آسیب های روحی و روانی می توانند تأثیرات عمیقی بر کیفیت زندگی فرد داشته باشند.

با احتیاط و ارجاع به نظر کارشناس: در حال حاضر، به طور صریح و مستقیم، برای آسیب های صرفاً روحی و روانی (مانند افسردگی، اضطراب شدید یا PTSD ناشی از حادثه) در قانون مجازات اسلامی دیه یا ارش مقدر تعیین نشده است. اما رویه قضایی و نظریه های کارشناسی پزشکی قانونی در حال تکامل هستند. در برخی موارد، اگر آسیب های روحی و روانی به حدی شدید و پایدار باشند که منجر به اختلال در منافع جسمانی یا از کار افتادگی جسمی شوند (مثلاً فرد به دلیل شوک روانی شدید، قادر به انجام فعالیت های عادی زندگی خود نباشد)، یا نیاز به درمان های طولانی مدت و هزینه بر داشته باشد، ممکن است با جلب نظر کارشناس روانپزشکی قانونی، دادگاه اقدام به تعیین ارش کند.

کارشناس باید به صورت مستند و علمی، ارتباط مستقیم و علّی میان جنایت وارده و آسیب روحی-روانی ایجاد شده را تأیید کند و میزان تأثیر آن بر وضعیت سلامت و عملکرد کلی فرد را گزارش دهد. قاضی نیز با احتیاط و با در نظر گرفتن نظر کارشناسی و مستندات پرونده، در این خصوص تصمیم گیری می کند. این حوزه، همچنان نیازمند توسعه بیشتر در رویه های قضایی و شاید اصلاحات قانونی برای تبیین دقیق تر دامنه شمول ارش بر آسیب های روحی و روانی است.

نتیجه گیری

مفهوم «ارش» در نظام حقوقی ایران، راهکاری هوشمندانه و منعطف برای جبران خسارات بدنی است که در موارد عدم وجود دیه مقدر، عدالت را برای آسیب دیدگان تضمین می کند. ارش به عنوان دیه غیر مقدر، با تکیه بر نظر کارشناس رسمی پزشکی قانونی و اجتهاد قضایی، مبلغی متناسب با نوع، کیفیت و تأثیر جنایت بر سلامت مجنی علیه تعیین می شود. این در حالی است که دیه مقدر، دارای مبلغی ثابت و از پیش تعیین شده در شرع و قانون است.

تفاوت های کلیدی میان ارش و دیه مقدر شامل نحوه تعیین مبلغ، عدم وجود تفاوت در مبلغ ارش برای زن و مرد (با رعایت سقف دیه مقدر برای زن)، و محدود بودن مبلغ ارش به دیه مقدر همان عضو است. فرآیند مطالبه ارش از طریق مراجع قضایی و با ارجاع به پزشکی قانونی صورت می گیرد و برخلاف دیه مقدر، مهلت مشخصی برای پرداخت آن تعیین نشده است. امکان اعتراض به میزان ارش و استفاده از مکانیسم هایی مانند اعسار برای پرداخت آن نیز در نظر گرفته شده است.

در پایان، درک صحیح از مفهوم ارش و تفاوت های آن با دیه مقدر، برای تمامی شهروندان، به ویژه افرادی که به نحوی درگیر حوادث و آسیب های بدنی می شوند، امری ضروری است. با توجه به پیچیدگی های حقوقی و فنی مربوط به تعیین ارش، همواره توصیه می شود در صورت بروز چنین مسائلی، حتماً با یک وکیل یا مشاور حقوقی متخصص مشورت نمایید تا از تضییع حقوق خود جلوگیری به عمل آید.

سوالات متداول

آیا ارش برای هر نوع آسیبی تعیین می شود؟

خیر، ارش تنها برای آسیب ها یا جنایاتی تعیین می شود که در شرع و قانون برای آن ها دیه مقدر (مبلغ ثابت و از پیش تعیین شده) وجود نداشته باشد. در غیر این صورت، مبلغ جبران خسارت همان دیه مقدر خواهد بود.

ارش یک درصد دیه کامل چقدر است؟

مبلغ ارش یک درصد دیه کامل، بستگی به نرخ دیه کامل در همان سال دارد. به عنوان مثال، اگر دیه کامل انسان در سال 1403 یک میلیارد و دویست میلیون تومان باشد، یک درصد آن معادل دوازده میلیون تومان خواهد بود.

آیا می توان به نظر پزشکی قانونی در مورد ارش اعتراض کرد؟

بله، هر یک از طرفین پرونده (مجنی علیه یا محکوم علیه) می توانند در مهلت های قانونی به نظریه کارشناسی پزشکی قانونی اعتراض کنند. در این صورت، دادگاه می تواند پرونده را برای بررسی مجدد به هیئت کارشناسی بالاتر (مانند هیئت سه نفره یا پنج نفره) ارجاع دهد.

مهلت پرداخت ارش چقدر است؟

برخلاف دیه مقدر که دارای مهلت های مشخص (یک، دو یا سه سال بسته به نوع جنایت) است، قانون مجازات اسلامی مهلت معینی برای پرداخت ارش تعیین نکرده است. بنابراین، پس از قطعی شدن حکم دادگاه، محکوم علیه موظف است بلافاصله نسبت به پرداخت آن اقدام کند.

چه مدارکی برای مطالبه ارش لازم است؟

برای مطالبه ارش، ابتدا باید شکایت کیفری مربوط به جنایت وارده مطرح شود. مدارک اصلی شامل: شکوائیه، مدارک هویتی، گزارش اولیه حادثه (مانند گزارش پلیس یا اورژانس)، کلیه مدارک پزشکی مربوط به آسیب (شامل گواهی پزشک معالج، نتایج آزمایشات، عکس برداری ها) و مهم تر از همه، نظریه کارشناسی پزشکی قانونی است که توسط دادگاه درخواست می شود.