از نگاه روسیه نظم جاری غربی بدون رضایت همه کشورها و در زمان خاص خود به وجود آمده و اکنون که شرایط تغییر کرده هر کشوری باید سهم برابر و انفرادی خود را در اداره جهان داشته باشد. به این لحاظ، نظم جدید باید انعکاسی از فرصت‌ها و نه مشکلات باشد و مهم‌تر اینکه دنیای جدید نیاز به هژمونی مثل آمریکا ندارد. چنین نگاه انتقادی به نظم قواعدمحور غربی به رهبری آمریکا به ویژه بعد از جنگ اوکراین که روس‌ها به گونه‌ای آن را یک جنگ تمدنی می‌دانند، در نزد آنها تقویت شد. روس‌ها برای تقویت جایگاه سنتی خود به عنوان یک قدرت بزرگ در سیاست جهانی، مفاهیمی همچون «دولت تمدنی»، «اکثریت جهانی» و «جنوب جهانی» را وارد ادبیات روابط بین‌الملل کردند تا جایگاه کشورهای غیرغربی را در نظم جاری و هژمونیک غرب‌محور تقویت کنند.
در این چارچوب، نوع جدیدی از «واقع‌گرایی سیاسی» دولت‌محور با تمرکز بر بهره‌برداری از عملکرد سلسله‌مراتبی در سیستم بین‌الملل در رویکرد سیاست خارجی روسیه تقویت شده است. بر این مبن روسیه از ابزارها و قواعد سازمان ملل متحد و به ویژه رکن اصلی آن یعنی شورای امنیت در قالب تامین منافع ملی و تقویت روابط دوجانبه و چندجانبه خود با سایر کشورها استفاده می‌کند. این در شرایطی است که رقیب اصلی روسیه یعنی آمریکا، به ویژه در دوره ترامپ، تمایل چندانی به مداخله در امورات جهانی و حتی منطقه‌ای نداشته و همین تحول کشورهایی همچون عربستان، ترکیه، هند و غیره را به سمت اتخاذ سیاست خارجی مستقل سوق داده است. در همین ارتباط، سعودی‌ها اکنون میزبان مسکو و واشنگتن برای میانجیگری در موضوعات مهم منطقه‌ای هستند. ریاض از رفتار پادگانی و هژمونی‌طلبانه رژیم اسرائیل بعد از جنگ غزه شدیدا احساس خطر می‌کند، بنابراین خواهان مدیریت ثبات و پرهیز از هرگونه جنگ احتمالی آمریکا یا اسرائیل علیه ایران است.
خروجی میانجیگری روسیه از منظر واقع‌گرایانه
در چنین شرایطی، مسکو در موضع انتخاب بین تهران و واشنگتن قرار نمی‌گیرد چون چنین سیاستی تعادل بین دو اصل فوق در سیاست خارجی روسیه را به هم می‌زند، بنابراین خروجی میانجیگری روسیه از یک منظر واقع‌گرایانه باید گرفتن «خط وسط» برای تامین منافع دو طرف باشد. پویایی یک میانجیگری موفق متمرکز بر مزیت تاثیرگذاری روس‌ها بر ترامپ به نفع ایران و نه الزاما معامله احتمالی با آمریکا بر سر کشورمان به نفع برقراری صلح در اوکراین است. روس‌ها کاملا آگاه هستند که ایران یک قدرت مستقل و سرسخت منطقه‌ای است و هر زمانی که اراده کند می‌تواند مذاکرات را متوقف کند. تاکید و گرایش شدید ترامپ در رسیدن به یک توافق هسته‌ای در کوتاه‌مدت در مصاحبه اخیر و اشاره به ارسال نامه‌ای به رهبری ایران، دست روس‌ها را در این میانجیگری احتمالی بازتر می‌کند.
سیاست روسیه در مذاکره احتمالی بین ایران و آمریکا، پرهیز از جنگ و همزمان عدم گرایش کامل ایران به غرب است. این سیاست به نوعی با مواضع فعلی ایران همخوانی دارد که خواهان کاهش تنش در روابط خارجی و همزمان عدم مذاکره مستقیم با آمریکاست. برای روس‌ها ایران یک «دولت تمدنی» در نظر گرفته می‌شود که در برابر نظم لیبرال- دموکراسی غرب به رهبری آمریکا ایستاده است، بنابراین تقویت ایران در خط ائتلاف غیرغربی برایشان اهمیت فراوانی دارد.
همزمان تحریم‌های آمریکا علیه ایران به ضرر روسیه به ویژه در توسعه روابط اقتصادی با کشورمان بوده و بنابراین روس‌ها خواهان رفع یا تعدیل آنها هستند اما نه به شکلی یا حدی که ایران کاملا به سمت غرب گرایش پیدا کند. اکنون تحریم‌های غرب علیه ایران فراتر از حوزه نفت و گاز، (در سال‌های اخیر ایران و روسیه در این حوزه از حالت رقابتی سنتی خارج و به نوعی هماهنگی رسیده‌اند)، بلکه در حوزه‌هایی همچون تبادلات اقتصادی و انتقال کالا، مکانیسم انتقال مالی (چون بوروکراسی حاکم بر بانک مرکزی دو کشور همچنان متمرکز بر سیستم دلار است)، دیپلماسی کریدوری، همکاری کامل تسلیحاتی، حوزه فناوری و غیره به منافع تجاری روسیه ضربه می‌زند. همین امر به روسیه انگیزه می‌دهد تا به تعادلی در حفظ میانجیگری احتمالی به نفع ایران به عنوان یک نیروی کمکی در راستای منافع خود برسد.
روسیه چگونه روابط خود را با ایران تنظیم می‌کند؟
واقعیت این است که روسیه بازیگر اقتصادی جدی در سطح جهانی نیست و ادعایی هم در این زمینه (برخلاف چین) ندارد. این کشور با فروش گاز و نفت، صدور تسلیحات پیشرفته و صدور تکنولوژی هسته‌ای زندگی خود را جلو میبرد. تراز تجارت دوجانبه ایران و روسیه هم چندان بزرگ نیست اما این کشور در حوزه سیاست خارجی براساس اصول و قواعد سیستمیک و نظم مورد نظر خود عمل می‌کند. به عنوان نمونه، روسیه به دنبال ایجاد مکانیسم‌های جدید امنیتی برای تقویت یک دنیای چندقطبی و خارج از هژمونی غربی است. به این لحاظ، روسیه در موضوع حفظ قوه بازدارندگی و برنامه موشکی ایران در هرگونه میانجیگری احتمالی در برابر آمریکا کوتاه نمی‌آید. در موضوعات منطقه‌ای هم روس‌ها به ضرر منافع ایران عمل نخواهند کرد، به ویژه که جنگ اوکراین و دیوار تحریم‌های غربی گرایش اقتصادی این کشور را به سمت مناطق جنوبی و شرقی (ایران، هند و چین) هدایت و گرایش به منطقه‌گرایی اقتصادی را در سیاست خارجی این کشور تقویت کرده است. به دلیل شرایط جاری منطقه‌ای و بین‌المللی و بنا به جبر، روسیه روابط با ایران را در چارچوب روابط بزرگ‌تر خاورمیانه‌ای خود و به ویژه با اعراب تنظیم می‌کند. به واقع، روس‌ها از زاویه نگاه کلان سلسله‌مراتبی و نظم جهانی مورد نظر خود روابط با ایران را تنظیم می‌کنند. این امر الزاما به معنای بازی دوگانه روس‌ها در میدان سیاست ایران به نفع اعراب یا غربی‌ها نیست. از این دیدگاه، سیاست خارجی ایران باید قادر به متعادل کردن مثلث روابط ایران- روسیه-جهان عرب از یک سو و مدیریت این مثلث در روابط با معادله غرب و آمریکا در منطقه از سوی دیگر باشد. از یک نگاه واقع‌گرایانه، سیاست خارجی ایران باید از زاویه نگرش روس‌ها به نظم جهانی در حال گذار در پی تامین منافع ملی خود باشد.
نهایتا میانجیگری احتمالی روسیه بین ایران و آمریکا فرصت خوبی هم برای ایران و هم برای روسیه است. روسیه می‌تواند با ایجاد تعادل بین دو اصل سیاست خارجی خود، یعنی تاکید همزمان بر اصل تقویت همکاری دوجانبه با ایران و تمرکز بر نظم سلسله مراتبی شورای امنیت، راه‌حل مسالمت‌آمیزی برای پرونده هسته‌ای ایران پیدا کند. این تحول هرچند بر ارزش استراتژیک نقش روسیه در میدان‌های سیاست منطقه‌ای و جهانی به ویژه در موضوع مذاکرات صلح اوکراین می‌افزاید اما همزمان فرصتی برای ایران فراهم می‌کند تا از ظرفیت‌های مذاکراتی روسیه که هوشمندانه، روندمحور و مرحله‌ای است در شرایطی که امکان مذاکره مستقیم با آمریکا وجود ندارد یا بسیار سخت است، استفاده کند. این میانجیگری اگر محدود به مذاکرات هسته‌ای و با حضور غیرمستقیم ایران در یک قالب سه‌جانبه صورت پذیرد، قابلیت تبدیل به یک بازی «برد-برد» برای همه طرف‌های ذی‌نفع را دارد.
* استاد دانشگاه و تحلیلگر ارشد مسائل بین‌الملل
روزنامه جهان صنعت
آیا شما به دنبال کسب اطلاعات بیشتر در مورد "بازی روس‌ها در میدان دیپلماسی" هستید؟ با کلیک بر روی عمومی، آیا به دنبال موضوعات مشابهی هستید؟ برای کشف محتواهای بیشتر، از منوی جستجو استفاده کنید. همچنین، ممکن است در این دسته بندی، سریال ها، فیلم ها، کتاب ها و مقالات مفیدی نیز برای شما قرار داشته باشند. بنابراین، همین حالا برای کشف دنیای جذاب و گسترده ی محتواهای مرتبط با "بازی روس‌ها در میدان دیپلماسی"، کلیک کنید.