خلاصه کتاب پیشخوانی در تعزیه: پژوهشی در نغمات آوازی شبیه خوانی ( نویسنده اردشیر صالح پور )

کتاب «پیشخوانی در تعزیه: پژوهشی در نغمات آوازی شبیه خوانی» اثر اردشیر صالح پور، اثری پژوهشی و عمیق است که به واکاوی یکی از مهم ترین بخش های آغازین و موسیقایی هنر تعزیه، یعنی «پیشخوانی» می پردازد. این اثر با تمرکز بر ابعاد ادبی، موسیقایی و اجرایی پیشخوانی، دریچه ای نو به درک پیچیدگی ها و ظرافت های این هنر آیینی ایرانی می گشاید.

اردشیر صالح پور، نامی آشنا در عرصه پژوهش های نمایش های آیینی ایران است. او با سال ها تجربه و تعمق در زوایای پنهان هنرهای نمایشی سنتی، به خصوص تعزیه، این بار به سراغ «پیشخوانی» رفته است؛ پدیده ای که اغلب در سایه شکوه اصلی تعزیه مغفول مانده، اما نقشی حیاتی در آماده سازی فضای روانی و حسی تماشاگران ایفا می کند. کتاب او که در سال ۱۳۹۱ توسط انتشارات سوره مهر به چاپ رسید، نخستین گام های علمی و عمیق را در جهت شناسایی، تحلیل و مستندسازی این جزء مهم از شبیه خوانی برداشته است. این اثر نه تنها به تعریف و تبیین کارکرد پیشخوانی می پردازد، بلکه ساختارهای موسیقایی، قالب های ادبی و ویژگی های اجرایی آن را نیز با دقت مورد بررسی قرار می دهد.

تعزیه، به عنوان اوج نمایش مذهبی و آیینی در فرهنگ ایرانی، از عناصر گوناگونی تشکیل شده که هر یک به نوبه خود در ایجاد حس، انتقال پیام و تأثیرگذاری بر مخاطب نقشی اساسی دارند. در این میان، پیشخوانی، به عنوان درآمد آوازی مجلس، بیش از آنکه صرفاً یک مقدمه باشد، خود یک بخش مستقل و تأثیرگذار است که زمینه ساز ورود به جهان نمایش می شود. این کتاب تلاش می کند تا با تجزیه و تحلیل دقیق ابعاد مختلف پیشخوانی، اهمیت آن را در ساختار کلی تعزیه برجسته ساخته و به پژوهشگران، دانشجویان و علاقه مندان به هنر تعزیه و موسیقی آیینی، درکی جامع و تحلیلی از این پدیده ارائه دهد. در ادامه، به بررسی و خلاصه ای تحلیلی از مباحث اصلی کتاب خواهیم پرداخت تا اهمیت و جایگاه این پژوهش ارزشمند را بیش از پیش نمایان سازیم.

پیشخوانی: زمینه ها، تعاریف و سیر تاریخی

یکی از مهم ترین وظایف کتاب «پیشخوانی در تعزیه» در بخش های آغازین خود، ارائه تعریفی جامع و مستدل از پیشخوانی است. پیشخوانی را می توان به مثابه پرده خوانی صوتی یا مقدمه ای آوازی دانست که اندکی پیش از آغاز رسمی مجالس تعزیه و شبیه خوانی، توسط گروهی از اعضا و بازیگران به صورت جمعی و یا تک خوانی، با همراهی سازهای موسیقی اجرا می شود. کارکرد اصلی این درآمد، آماده سازی روانی و عاطفی تماشاگران برای ورود به فضای حماسی و اندوهناک تعزیه است. پیشخوانی همچون یک آستانه عمل می کند؛ آستانه ای که مخاطب را از فضای روزمره و عادی جدا کرده و او را به تدریج وارد اتمسفر قدسی و مصیبت بار مجلس می کند. این عمل غالباً در قالب نوحه یا ترانه دسته جمعی صورت می گیرد و می تواند شامل بخش هایی از دمگیری و واگیری نیز باشد.

ریشه ها و پیشینه های شبیه خوانی و تعزیه در ایران به قرون متمادی بازمی گردد، اما اوج شکوفایی و رونق بی سابقه آن را می توان در دوره قاجار مشاهده کرد. در این دوران، تعزیه نه تنها به یک هنر مردمی و آیینی تبدیل شد، بلکه مورد حمایت دربار و طبقات مختلف جامعه قرار گرفت و به یکی از مهم ترین تجلی گاه های هنر و مذهب در ایران بدل گشت. یکی از جنبه های کهن و عمیق فرهنگ ایرانی، پیوستگی ناگسستنی شعر و موسیقی است. این دو مقوله همواره در کنار یکدیگر، آثار شنیداری درخشانی را خلق کرده اند که متأسفانه بخش اعظم آن ها به دلیل عدم ثبت و ضبط مکتوب، یا نبود خط نگاری موسیقی، به مرور زمان از حافظه جمعی ایرانیان رخت بربسته اند. تعزیه و شبیه خوانی، خود برایند این سنت دیرینه فرهنگی و مذهبی ایران است؛ هنری که از سویی به ادبیات غنی و آیین های کهن گره خورده و از سوی دیگر، با موسیقی و نمایش در هم آمیخته است. عوامل متعددی در طول تاریخ دست به دست هم داده اند تا زمینه بروز این هنر ملی فراهم شود و تعزیه به عنوان تجلیگاهی از ذوق و اعتقاد، سنت ها و اصالت های هویتی ایران را پاسداری کند.

صالح پور در کتاب خود، با استناد به منابع معتبر و نظرات صاحب نظران، به تعریف و تمایز پیشخوانی و «پیش واقعه» می پردازد. به عنوان مثال، بهرام بیضایی، کارگردان و پژوهشگر نامدار تئاتر، در تعریف پیشخوانی می گوید:

«ناگهان دستۀ موسیقی آهنگ اندوه آوری را سر می کند. سپس همۀ شبیه های تعزیۀ روز، که پیشاپیش آن ها معین البکاء قرار گرفته، در یک صف و با نظم و حُزن عمیق وارد تکیه می شوند و به کندی یکی دو بار دور سکو می گردند و نوحه ای را به طور دسته جمعی می خوانند. این کار پیشخوانی نام دارد.» (بیضایی، ۱۳۴۴، ص ۱۴۴)

این تعریف بر جنبه اجرایی و بصری پیشخوانی تأکید دارد. در مقابل، حسین مشحون، موسیقی دان و پژوهشگر، به مفهوم «پیش واقعه» اشاره دارد که گاهی با پیشخوانی همپوشانی دارد یا نوعی از آن تلقی می شود:

«قبل از شروع به تعزیه، معمول بود که شبیه خوان ها روی تخت محل اجرای نقش در دو طرف مقابل هم صف می کشیدند. بزرگ ترها یک طرف و بچه خوان ها در طرف دیگر اشعاری می خواندند که اصطلاحاً به آن «پیش واقعه» می گفتند و بعد از آن، خواندن «پیش واقعۀ نمایش» شروع می شد.» (مشحون، ۱۳۷۶، ص ۴۰۹)

این تفاوت ها و اشتراکات نشان می دهد که «پیشخوانی» نه تنها یک مفهوم ساده، بلکه پدیده ای با ابعاد و تعاریف مختلف بوده که در طول زمان و در مناطق گوناگون ایران، با ظرایف خاص خود اجرا می شده است. صالح پور با دقت این تعاریف را بررسی و تفاوت ها و شباهت های آن ها را تحلیل می کند تا درکی دقیق تر از ماهیت این بخش از تعزیه ارائه دهد.

ابعاد ادبی پیشخوانی: مضامین، قالب ها و سرایندگان

کتاب اردشیر صالح پور، پس از تبیین مفاهیم پایه، به جزئیات غنی ادبیات به کار رفته در پیشخوانی می پردازد. این بخش از کتاب نشان می دهد که پیشخوانی تنها یک آواز مقدماتی نیست، بلکه دارای ساختاری ادبی پیچیده و معنادار است که در انتقال حس و معرفی فضای تعزیه نقشی اساسی ایفا می کند.

ویژگی های ادبی پیشخوانی ها

پیشخوانی ها از نظر ادبی دارای ویژگی های منحصر به فردی هستند که آن ها را از دیگر بخش های تعزیه متمایز می کند. قالب های شعری رایج در پیشخوانی اغلب شامل مرثیه، نوحه و گاهی اشعار رجزگونه است. مرثیه ها با هدف برانگیختن حس اندوه و ماتم، به بیان مصیبت های اهل بیت (ع) می پردازند، در حالی که نوحه ها با ریتم و آهنگ خاص خود، شور و حماسه را با غم ترکیب می کنند. اشعار رجزگونه نیز، هرچند کمتر، در مواردی برای معرفی شخصیت های حماسی و ایجاد فضایی پرشکوه به کار رفته اند.

مضامین غالب در پیشخوانی ها به طور عمده عاشورایی است. این اشعار به رخدادهای کربلا، مصیبت امام حسین (ع) و یارانشان، شجاعت و ایثار و همچنین مظلومیت خاندان پیامبر (ص) می پردازند. هدف اصلی، آماده سازی ذهن و دل مخاطب برای ورود به روایت اصلی تعزیه است. زبان و سبک اشعار پیشخوانی ها اغلب ساده، روان و قابل فهم برای عموم مردم است. این سادگی و بی آلایشی در بیان، باعث تأثیرگذاری عمیق تر بر شنونده می شود و به اشعار امکان می دهد تا به سرعت در ذهن مخاطب جای گیرند. اشعار به گونه ای انتخاب یا سروده می شوند که به لحاظ وزن و قافیه، تناسب کامل با اجرای آوازی و ملودی های موسیقیایی داشته باشند و قابلیت دمگیری و واگیری را فراهم آورند.

نقش پیشخوانی در معرفی محتوای مجلس و شخصیت ها از اهمیت بالایی برخوردار است. این اشعار می توانند به طور تلویحی یا حتی گاهی به صورت صریح، بخشی از داستان اصلی را فاش کنند، شخصیت های محوری را معرفی کرده و یا به فضای کلی مجلس (مانند مجلس شهادت یا مجلس ورود به کربلا) اشاره ای داشته باشند. این پیش گویی یا اشاره، حس کنجکاوی و آمادگی روانی در مخاطب ایجاد می کند و او را برای درک بهتر و عمیق تر نمایش آماده می سازد.

سرایندگان پیشخوانی ها

تاریخ تعزیه سرشار از نام های شاعران گمنام و مشهوری است که در طول قرون، به سرایش اشعار برای این هنر آیینی پرداخته اند. در حوزه پیشخوانی نیز، هم شاعران شناخته شده و هم بسیاری از شاعران محلی و گمنام، به خلق آثاری دست زده اند که تا به امروز در مجالس تعزیه مورد استفاده قرار می گیرند. این شاعران، غالباً دغدغه های مذهبی و آیینی داشتند و هنر خود را در خدمت ترویج فرهنگ عاشورا قرار می دادند.

فرایند خلق و ثبت این اشعار در طول تاریخ تعزیه، معمولاً به شکل سینه به سینه و شفاهی صورت می گرفت. بسیاری از اشعار ابتدا در میان شبیه خوانان و تعزیه خوانان رایج می شد و سپس در دفاتر و مجموعه هایی که توسط معین البکاها یا بانیان تعزیه گردآوری می شدند، ثبت می گشت. این دفاتر، امروزه به عنوان منابعی ارزشمند برای پژوهش در ادبیات تعزیه به شمار می روند. صالح پور در کتاب خود به نمونه هایی از این اشعار و تلاش برای شناسایی سرایندگان آن ها اشاره می کند، هرچند که در بسیاری موارد، نام شاعران به فراموشی سپرده شده است. این بخش از کتاب بر غنای ادبی پیشخوانی ها و نقش شاعران در تداوم و توسعه این بخش مهم از تعزیه تأکید می کند.

اهمیت موسیقی در پیشخوانی: از نغمه تا اجرا

اگرچه پیشخوانی در تعزیه از ابعاد ادبی و نمایشی غنی برخوردار است، اما بُعد موسیقایی آن نقشی تعیین کننده و محوری در تأثیرگذاری و تمایز آن دارد. اردشیر صالح پور در فصول چهارم، پنجم و ششم کتاب خود، به تفصیل به این جنبه حیاتی می پردازد و اهمیت بی بدیل موسیقی را در خلق فضای مورد نظر در پیشخوانی و تعزیه به تصویر می کشد.

موسیقی پیشخوانی ها و جایگاه آن

شاید هیچ توصیفی به اندازه تعبیر استاد ابوالحسن صبا از موسیقی تعزیه به عنوان «اُپرای تراژیک» نتواند عمق و شکوه این پیوند را نشان دهد. صبا، موسیقی دان برجسته ایرانی، به درستی درک کرده بود که تعزیه فراتر از یک نمایش صرف، یک فرم اپرایی بومی است که در آن آواز و نغمه، ستون فقرات روایت و احساسات را شکل می دهد. این ایده به خصوص در پیشخوانی، جایی که تنها صدا و نغمه، بار انتقال حس و آماده سازی را بر دوش می کشد، جلوه بیشتری می یابد.

موسیقی پیشخوانی ها مبتنی بر تنوع چشمگیری از نغمات، آهنگ ها و مایه های موسیقی ایرانی است. دستگاه ها و آوازهای مختلف موسیقی سنتی ایران، نظیر شور، سه گاه، همایون و ماهور، هر یک بسته به محتوا و فضای مجلس، در پیشخوانی به کار گرفته می شوند. به عنوان مثال، برای بیان حزن و اندوه از مایه های شور و دشتی استفاده می شود، در حالی که برای ایجاد فضای حماسی و رجزخوانی، ممکن است از بخش هایی از دستگاه ماهور یا راست پنجگاه بهره گرفته شود. این تنوع موسیقایی به شبیه خوانان امکان می دهد تا با تغییر نغمه و آهنگ، طیف وسیعی از احساسات را از حزن و ماتم گرفته تا شور و حماسه، در مخاطب ایجاد کنند. چگونگی انتخاب دستگاه و آواز، سرعت و ریتم اجرا، و ترکیب آن ها با شعر، همگی در ایجاد فضای عاطفی و حماسی مورد نظر نقش کلیدی دارند.

نوحه های پیشخوانی و فرم های آوازی

نوحه ها و ترانه های مورد استفاده در پیشخوانی، فرم های آوازی خاص خود را دارند. این فرم ها می توانند شامل تک خوانی، دمگیری و واگیری باشند. در تک خوانی، یک خواننده اصلی (معمولاً معین البکاء یا یکی از شبیه خوانان باتجربه) به اجرای نوحه می پردازد. دمگیری و واگیری، بخش های حیاتی هستند که در آن ها گروه همخوانان، پاسخگوی بخش های خوانده شده توسط خواننده اصلی می شوند. «دمگیری» به معنای همراهی و تکرار بخش هایی از نوحه توسط گروه به صورت همزمان یا با تأخیر کوتاه است که غالباً با کشیدن نفس همراه می شود. «واگیری» نیز تکرار یک بیت یا مصرع مهم توسط گروه است که باعث تثبیت پیام و تشدید حس در مخاطب می گردد. این تعامل آوازی بین خواننده اصلی و گروه، پویایی خاصی به پیشخوانی می بخشد و بر تأثیرگذاری آن می افزاید.

ابزارها و سازهای موسیقی نیز نقش مهمی در پیشخوانی ایفا می کنند. طبل، سنج، شیپور، کرنا، نی و گاهی تار یا کمانچه، از جمله سازهایی هستند که در اجرای پیشخوانی به کار می روند. این سازها نه تنها فضای موسیقایی را غنی تر می کنند، بلکه با ایجاد ریتم های خاص و افکت های صوتی مناسب، به فضاسازی حماسی یا حزین مجلس کمک شایانی می کنند. صدای شیپور می تواند حس آغاز یک رویداد بزرگ یا ورود شخصیت های مهم را تداعی کند، در حالی که نوای حزین نی، به عمق اندوه می افزاید.

خوانندگان و نوازندگان

نقش محوری معین البکاء و شبیه خوانان در اجرای پیشخوانی انکارناپذیر است. معین البکاء که حکم رهبر ارکستر و کارگردان تعزیه را دارد، نه تنها در انتخاب اشعار و نغمات پیشخوانی نقش دارد، بلکه خود نیز اغلب در اجرای آن مشارکت می کند. شبیه خوانان نیز باید مهارت های آوازی بالایی داشته باشند تا بتوانند نغمات را با دقت و احساس صحیح اجرا کنند. مهارت ها و ویژگی های مورد نیاز خوانندگان و نوازندگان پیشخوانی شامل صدای رسا و خوش، آشنایی با ردیف ها و دستگاه های موسیقی ایرانی، توانایی انتقال حس و عاطفه از طریق آواز، و قدرت هماهنگی گروهی است. اجرای یک پیشخوانی موفق مستلزم همخوانی و هماهنگی دقیق بین تمامی اعضای گروه، چه خوانندگان و چه نوازندگان است. این هماهنگی گروهی نه تنها به زیبایی موسیقایی می افزاید، بلکه به انسجام و تأثیرگذاری کلی اجرای مقدماتی تعزیه کمک شایانی می کند.

سایر پیشخوانی ها و ابعاد مغفول

کتاب «پیشخوانی در تعزیه» صرفاً به تعریف و تحلیل فرم های رایج پیشخوانی بسنده نمی کند، بلکه در فصول پایانی خود به ابعاد کمتر شناخته شده و فرم های محلی این هنر نیز می پردازد. این بخش از پژوهش اردشیر صالح پور، نگاهی گسترده تر به گوناگونی و غنای پیشخوانی در مناطق مختلف ایران ارائه می دهد و به زوایای مغفول مانده این پدیده می پردازد.

پیشخوانی ها، همانند خود تعزیه، در مناطق گوناگون ایران دارای تفاوت ها و ویژگی های خاص خود هستند. این تفاوت ها می تواند در قالب های شعری، نوع نغمات آوازی، سازهای مورد استفاده، و حتی نحوه چینش و حرکت گروهی شبیه خوانان پیش از آغاز مجلس بروز یابد. صالح پور در این بخش به بررسی تطبیقی این تفاوت ها می پردازد و سعی می کند تا نقش عوامل فرهنگی، جغرافیایی و حتی لهجه ها را در شکل گیری انواع محلی پیشخوانی ها نشان دهد. به عنوان مثال، ممکن است پیشخوانی در مناطق مرکزی ایران که خاستگاه اصلی تعزیه است، ویژگی های خاص خود را داشته باشد، در حالی که در مناطق غربی یا شرقی کشور، تحت تأثیر فرهنگ ها و آیین های محلی، اشکال دیگری به خود گرفته باشد. این بررسی تطبیقی به ما کمک می کند تا درک جامع تری از ماهیت پویا و انطباق پذیر پیشخوانی به دست آوریم.

علاوه بر این، کتاب به بررسی مقایسه ای پیشخوانی با دیگر اشکال مقدماتی در نمایش های آیینی می پردازد. در بسیاری از فرهنگ ها و آیین های نمایشی، نوعی مقدمه یا درآمد وجود دارد که مخاطب را برای ورود به فضای اصلی نمایش آماده می کند. صالح پور در این بخش به شباهت ها و تفاوت های پیشخوانی در تعزیه با این مقدمات در دیگر هنرهای آیینی می پردازد. این مقایسه نه تنها جایگاه جهانی پیشخوانی را برجسته می کند، بلکه نشان می دهد که چگونه این سنت در بستر فرهنگی ایران، به شکلی منحصر به فرد و با ظرافت های خاص خود تکامل یافته است. شاید بتوان پیشخوانی را با «پرلوگ» در اپرای غربی مقایسه کرد، اما با این تفاوت که پیشخوانی در تعزیه ریشه های عمیق تری در فرهنگ دینی و مردمی ایران دارد و تنها به جنبه موسیقایی محدود نمی شود، بلکه ابعاد شعری، حرکتی و حسی نیز در آن دخیل هستند. این بخش از کتاب نشان می دهد که چگونه پیشخوانی، با وجود سادگی ظاهری، پدیده ای پیچیده و چندوجهی است که سزاوار توجه و پژوهش بیشتر است.

نتیجه گیری: ارزش ها و دستاوردهای پژوهش اردشیر صالح پور

کتاب «پیشخوانی در تعزیه: پژوهشی در نغمات آوازی شبیه خوانی» اثر اردشیر صالح پور، بی تردید یکی از آثار ماندگار و ارزشمند در حوزه مطالعات تعزیه و هنر آیینی ایران است. این پژوهش، نه تنها خلأهای موجود در ادبیات پژوهشی مربوط به «پیشخوانی» را پر می کند، بلکه با رویکردی جامع و تحلیلی، ابعاد مختلف این پدیده مغفول مانده را مورد بررسی قرار می دهد. نوآوری اصلی کتاب در این است که پیشخوانی را از صرف یک مقدمه کوتاه، به عنصری مستقل، پیچیده و حیاتی در ساختار تعزیه ارتقا می دهد که دارای ابعاد ادبی، موسیقایی و اجرایی خاص خود است.

صالح پور با دقت و وسواس علمی، به تحلیل ویژگی های ادبی پیشخوانی ها، از قالب های شعری گرفته تا مضامین عاشورایی و سبک زبانی آن ها می پردازد. او همچنین نقش سرایندگان این اشعار، اعم از مشهور و گمنام را برجسته می کند و به فرایند خلق و ثبت آن ها در طول تاریخ اشاره دارد. شاید مهم ترین دستاورد کتاب، تأکید بر بعد موسیقایی پیشخوانی است. او با الهام از تعبیر ابوالحسن صبا از تعزیه به عنوان «اُپرای تراژیک»، نشان می دهد که چگونه تنوع نغمات، آهنگ ها و مایه های موسیقی ایرانی در پیشخوانی به کار گرفته می شود تا فضایی عاطفی و حماسی خلق کند. تحلیل نوحه های پیشخوانی، فرم های آوازی نظیر تک خوانی، دمگیری و واگیری، و نیز نقش ابزارها و سازهای موسیقی، عمق درک ما را از این هنر غنی تر می کند. همچنین، برجسته ساختن نقش محوری معین البکاء و مهارت های خوانندگان و نوازندگان در اجرای پیشخوانی، لایه های اجرایی این بخش از تعزیه را آشکار می سازد.

این اثر چگونه به درک عمیق تر از هنر تعزیه کمک می کند؟ با تمرکز بر پیشخوانی، صالح پور نشان می دهد که چگونه این درآمد آوازی، فراتر از یک شروع ساده، به عنوان یک عنصر کلیدی در آماده سازی روانی و عاطفی مخاطب عمل می کند. او ثابت می کند که پیشخوانی، نه تنها یک مقدمه، بلکه بخش جدایی ناپذیری از هویت تعزیه است که بار عظیمی از انتقال حس، فضاسازی و حتی معرفی محتوای اصلی را بر عهده دارد. با مطالعه این کتاب، پژوهشگران و علاقه مندان می توانند با دیدی بازتر و عمیق تر به ارتباط ناگسستنی شعر، موسیقی، نمایش و آیین در تعزیه نگریسته و به درک دقیق تری از کلیت این هنر فاخر دست یابند.

بهره گیری از تعاریف و نقل قول های صاحب نظران، بررسی های تطبیقی و محلی، و نگاه همه جانبه به ابعاد مختلف پیشخوانی، این کتاب را به منبعی مرجع و قابل اعتماد برای پژوهش های آتی در این حوزه تبدیل می کند. پژوهش های آینده می توانند با الهام از این اثر، به بررسی دقیق تر ارتباط پیشخوانی با روانشناسی مخاطب، تحلیل های فنی تر از نغمات و دستگاه های مورد استفاده در مناطق مختلف، یا حتی بازآفرینی و احیای فرم های کمتر شناخته شده پیشخوانی بپردازند.

در نهایت، مطالعه کامل کتاب «پیشخوانی در تعزیه: پژوهشی در نغمات آوازی شبیه خوانی» به تمامی پژوهشگران ادبیات نمایشی، موسیقی شناسان، مردم شناسان و علاقه مندان به فرهنگ و هنر ایران توصیه می شود. این اثر، نه تنها دانشی غنی درباره یک جزء حیاتی از تعزیه ارائه می دهد، بلکه الهام بخش نگاهی دقیق تر و موشکافانه تر به جزئیات ظریف هنرها و آیین های ملی ایران خواهد بود.

مشخصات کتاب برای مرجعیت

نام کامل کتاب: پیشخوانی در تعزیه: پژوهشی در نغمات آوازی شبیه خوانی

نویسنده: اردشیر صالح پور

ناشر: انتشارات سوره مهر

سال انتشار: ۱۳۹۱

تعداد صفحات: ۱۱۶ صفحه

شابک: ۹۷۸-۶۰۰-۱۷۵-۲۶۶-۷

فرمت: چاپی (و نسخه های الکترونیک در پلتفرم های کتابخوان)